DRUKIEM SŁYNĄCY KRAKÓW, W ROKU KOPERNIKAŃSKIM.
- Szczegóły
- Opublikowano: czwartek, 23, listopad 2023 15:55
DRUKIEM SŁYNĄCY KRAKÓW, W ROKU KOPERNIKAŃSKIM.
W kończącym się Roku Kopernikańskim na uwagę zasługuje jeszcze jeden ważny jubileusz, związany z Krakowem i w szczególny sposób z Mikołajem Kopernikiem. Ten jubileusz to 550 rocznica drukarstwa krakowskiego i polskiego. Natomiast związek z Mikołajem Kopernikiem jest zaskakujący i przypadkowy. Podczas restauracji Collegium Maius w XIX wieku, po odsunięciu starych szaf dawnej Librarii Jagiellońskiej niespodziewanie znaleziono jednostronnie zadrukowany arkusz papieru czerpanego, który – po stosownych badaniach okazał się być... kalendarzem astronomiczno- astrologicznym na rok 1474. Tekst łaciński obejmuje u góry dane kalendarzowe, potem nowie i pełnie księżyca, później dni stosowne do puszczania krwi. Skoro był to kalendarz na rok 1474, to musiał być, jak sądzą specjaliści, drukowany w końcu roku 1473, a to rok urodzin... Mikołaja Kopernika.
Kalendarz Almanach Cracoviense ad annum 1474 został wydrukowany przez wędrownego drukarza Kaspra Straube, pierwszego drukarza pracującego w Krakowie w latach siedemdziesiątych XV wieku w Krakowie. Istnieją jeszcze cztery inne druki krakowskie przypisywane temu drukarzowi. Na fot. 1 Fragment kalendarza na miesiąc styczeń i luty.
Fot.1 Fragment lewej szpalty kalendarza na miesiąc styczeń i luty wraz z transkrypcją
oryginalnego tekstu łacińskiego dokonaną przez doc. dr Zbigniewa Perzanowskiego
i prof. dr Mariana Plezię. Wykorzystano facsimile pierwszego druku wykonanego z
okazji pięćsetnej rocznicy „zawitania czarnej sztuki do Polski” złożoną i odbitą
ręcznie antiqua modo w Drukarni Związkowej. Wydawcą był Oddział Krakowski
Towarzystwa Przyjaciół Książki przy poparciu Biblioteki Jagiellońskiej oraz
współudziale Drukarni Związkowej. Odbito w 400 numerowanych egzemplarzach
(ten egz. 00162).
Historia drukarstwa była do niedawna niezwykle atrakcyjnym tematem kolekcjonerskim, a w filatelistyce jednym z najbardziej eksponowanym na świecie. Organizowano wystawy związane m.in. z twórcą druku Janem Gutenbergiem (Johannes Gutenberg 1394(99) – 1468), z rozwojem „czarnej sztuki” w tym maszyn drukarskich i drukarń oraz specjalistami mającymi wpływ na rozwój drukarstwa.
Pierwszy znaczek wydany przez Pocztę Polską na którym przedstawiono fragment dawnej drukarni pochodzi z roku 1970 (Fi.1840). Autorem znaczka jest artysta grafik Andrzej Heidrich, który wykorzystał do projektu znaczka, sygnowany drzeworyt przedstawiający drukarnię Jodocusa Badiusa w Paryżu z 1498 roku. Widać na nim zarówno prasę drukarską jak i trzyosobowy zespół, drukarza z pomocnikami, podczas pracy. Znaczek wydany z okazji setnej rocznicy Związku Zawodowego Pracowników Poligrafii 1870-1970. Znaczek wydano w technice offsetu w nakładzie ponad 6,4 miliona sztuk. Arkusz sprzedażny zawiera 30 znaczków (5 x 6). Na fot. 2 pokazujemy dziesięcioznaczkowy blok z górną listwą i napisem.
Wydano także FDC w ozdobnej kopercie, na której znaczek jest skasowany datownikiem ręcznym Urzędu Pocztowego Warszawa 1 (kat. Myśl. nr.70 013) przedstawiającym gryfa trzymającego w szponach tampony drukarskie (fot.3). Jest to godło drukarzy od XV wieku. Gryf to mityczne zwierzę przedstawione w postaci lwa posiadającego skrzydła oraz głowę i szpony orła.
Fot. 3 Koperta Pierwszego Dnia Obiegu (FDC) znaczka Fi. 1840
Należy wyjaśnić, że wobec rozwoju sztuki drukarskiej jak i powstania gałęzi przemysłu obejmującego wszelkie techniki drukarskie służące do odtwarzania i powielania tekstów i ilustracji w postaci książek, broszur, gazet, czasopism, druków akcydensowych wprowadzono pojęcie poligrafia. Poligrafia jest zatem dziedziną techniki odpowiedzialną za wytwarzanie druku na skalę przemysłową.
Z okazji setnej rocznicy Związku Zawodowego Pracowników Poligrafii wydano w1970 roku folder w formacie 100x 150 mm (fot.4a,b)
Fot. 4 Okolicznościowy, niesygnowany folder (a) z czteroznaczkowym blokiem
Fi.1840 skasowany datownikiem, ręcznym, jednodniowym (kat. Myśl.
nr.70 259) stosowany w Urzędzie Pocztowym Warszawa PKiN, w dniu
13 VI 1970 roku (b).
Z okazji rocznicy odbywały się w kilku miastach kraju spotkania pracowników, uroczyste akademie, konferencje, a nawet wystawy filatelistyczne. Również w Krakowie, dnia 6 czerwca 1970 roku odbyło się spotkanie pracowników poligrafii krakowskiej, o czym świadczy zaproszenie na spotkanie przy lampce wina, w restauracji „Hawełka” . Na zaproszeniu znalazła się odbitka datownika ręcznego, jednodniowego (kat. Myśl. nr.70 239) stosowanego w Urzędzie Pocztowym Kraków 1 (Fot.5).
Jednak zasadnicze uroczystości związane z obchodem 100. rocznicy Związku Zawodowego Drukarzy miały miejsce w teatrze „Rozmaitości”, podczas uroczystej akademii zorganizowanej przez Zarządu Okręgu Związku Zawodowego Pracowników Poligrafii w Krakowie. Zaproszenie na akademię składane, w formacie 100 x 150 ; druk „Młoda Gwardia” prezentujemy na fot. 6 a b.
Fot 6. Okładka zaproszenia, projektowanego przez grafików; Aleksandra Koniora
i Barbarę Konarzewską, przedstawia godło drukarzy krakowskich z 1546
roku. Jest to gryf w koronie królewskiej z tamponami i wierszownikiem,
wokół którego widnieje łaciński napis „ Pieczęć towarzyszy sztuki drukarskiej
pierwszej szkoły królewskiej w Krakowie”(a). Strona wewnętrzna zaproszenia
(b) posiada naklejony znaczek Fi.1840 skasowany datownikiem ręcznym,
jednodniowym stosowanym w Urzędzie Pocztowym PKiN ( jak w fot.4).
Do interesujących walorów zaliczyliśmy także kopertę firmową Zarządu Okręgu Kraków ofrankowaną znaczkiem Fi.1840 z odbitką datownika stosowanego w Urzędzie Pocztowym Kraków 1 (fot.7), kopertę przesyłki listowej, miejscowej ofrankowanej parką znaczków Fi.1840 (fot.8) oraz kopertę przesyłki listowej zagranicznej ofrankowaną sześcioma znaczkami Fi.1840 (fot.9).
Fot.7 Koperta firmowa, okolicznościowa wydana z okazji 100 lat Związku
Zawodowego Pracowników Poligrafii , z adresem związku i numerem konta
oraz odbitką godła drukarskiego z naklejonym znaczkiem Fi.1940 skasowanym
datownikiem ręcznym, jednodniowym, stosowanym w Urzędzie Pocztowym
Kraków 1, w dniu 6 VI 1970 roku (kat. Myśl. Nr 70 239).
Fot. 8 Koperta standardowych wymiarów przesyłki listowej, krajowej, miejscowej,
poleconej z erką w postaci naklejki z wydrukowanym numerem, wysłana z
Urzędu Pocztowego Kraków 1 w dniu 6.6.1970 roku do...Krakowa. Przesyłka
jest ofrankowana parką poziomą znaczków Fi.1840 o wartości 1,20 zł. Znaczki
są skasowane datownikiem dziennym oraz datownikiem okolicznościowym
(kat. Myśl. Nr 70 239).
Fot. 9 Koperta lotnicza przesyłki listowej, prywatnej. zagranicznej, wysłanej
z Urzędu Pocztowego Warszawa 2, w dniu 1.7.1970 roku do Rumunii.
Przesyłka jest ofrankowana trzema parkami poziomymi znaczków Fi.1840
łącznej wartości 3,60 zł. Ofrankowanie wyższe o 20 groszy w stosunku do
taryfy.
Kolejne lata, dla zbieraczy materiałów związanych z drukarstwem, przyniosły kilka ciekawych walorów. Przede wszystkim w 1980 roku Poczta Polska emitowała kartkę pocztową z okazji 110 rocznicy utworzenia Związku Zawodowego Pracowników Poligrafii, ze znaczkiem na którym przedstawiono schematycznie wnętrze dawnej drukarni z prasą drukarską i drukarzem nakładającym farbę na płytę przy użyciu tamponów (Fot.10). Dziesięć lat później Poczta Polska wydała kartkę pocztową w nakładzie 200 tyś. sztuk z okazji II Krajowej Wystawy Filatelistycznej „Grafilex w Bielsku Białej (fot.11) Kolejna kartka pocztowa o tematyce związanej z drukarstwem wydana została w 1997 roku (Cp. 151). Poczta Polska wydała ją z okazji 600 lecia urodzin Jana Gutenberga, wynalazcy druku (fot.12).
Fot.10 Całostka Cp. 756,z obiegu, wydana z okazji 110 rocznicy powstania Związku
Zawodowego Pracowników Poligrafii, ilustrowana godłem drukarzy z
odciśniętym datownikiem, stosowanym w Urzędzie Pocztowym Warszawa 1
w dniu 23 V 1980 roku (kat. Myśl. 80 106).
Fot.11 Całostka Cp.1012 wydana z okazji II Krajowej Wystawy Filatelistycznej
„Grafilex 90”w Bielsku-Białej. Autorem projektu kartki był S. Małecki,
a nakład wyniósł 200 tyś. sztuk. Kartka jest ilustrowana widokiem drukarza
przy prasie typograficznej.
Fot.12 Całostka Cp. 1151 projektowana przez Andrzeja Heidricha i wydana
w nakładzie 100 tyś. sztuk. Na znaku pocztowym przedstawiony jest jeden
z domniemanych wizerunków Jana Gutenberga, a na ilustracji pokazany jest
jego znak rodowy.
Kraków jest kolebką polskiego drukarstwa. Przypomnienia tego ważnego faktu podjęli się...filateliści. To oni zdecydowali o zorganizowaniu wystawy z okazji 525 rocznicy polskiego i krakowskiego drukarstwa. Organizatorem Krajowej Wystawy Filatelistycznej „Grafilex 99” był Krakowski Okręg Polskiego Związku Filatelistów. Wystawa była wspólnym dziełem filatelistów oraz czterech największych i najstarszych drukarń krakowskich. Były to wówczas, jak pisano: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego działająca od 1674 roku, Drukarnia Narodowa funkcjonująca od 141 lat, Drukarnia Wydawnicza im. W.Ł. Anczyca istniejąca od 129 lat i Centrum Prasowo-Poligraficzne liczące 117 lat. Znaczącej pomocy w zorganizowaniu wystawy udzieliła Dyrekcja Okręgu Poczty w Krakowie. Wystawa miała miejsce w gmachu Poczty Głównej w Krakowie przy ulicy Westerplatte 1 i można było ją zwiedzać w dniach 15-22 maja 1999 roku.
Z okazji wystawy Dyrekcja Okręgowa Poczty Polskiej wydała cztery kartki okolicznościowe, według projektów organizatorów wystawy, w tym jedną poświęconą jubileuszowi 525 – lecia drukarstwa i trzy z okazji wystawy, z których każda prezentowała jedną z drukarń wcześniej wymienionych. Kartki okolicznościowe z obiegu pocztowego, wydane w nakładzie 1500 sztuk każda prezentujemy na fot. 13-16.
Fot. 13 Kartka okolicznościowa wydana przez Dyrekcję Okręgu Poczty w Krakowie
z okazji Krajowej Wystawy Filatelistycznej „Grafilex 99”, Kraków
15- 22.05.1999 roku. Na rysunku podane są dwie daty 1674 i 1999, u dołu
napis „325 lat Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego” oraz stylizowane logo
drukarni.
Fot. 14 Kartka okolicznościowa wydana przez Dyrekcję Okręgu Poczty w Krakowie
z okazji 525 lat drukarstwa polskiego i krakowskiego. Na ilustracji pokazano
kartę tytułową „Mszału wrocławskiego” z Drukarni Kaspra Hochfedera z
1505 roku. Kasper Hochfeder był drukarzem niemieckim z Bawarii, który
prawdopodobnie sprowadzony przez Hallera, posiadał oficynę w Krakowie
w latach 1503-1505.
Fot.15 Kartka okolicznościowa wydana przez Dyrekcje Okręgu Poczty w Krakowie
z okazji Krajowej Wystawy Filatelistycznej „Grafilex 99” z logo Drukarni
Wydawniczej W. Ł. Anczyca w Krakowie oraz ilustracją przedstawiającą
widok dawnej drukarni według drzeworytu Josta Ammana.
Fot.16 Kartka okolicznościowa wydana przez Dyrekcje Okręgu Poczty w Krakowie
z okazji Krajowej Wystawy Filatelistycznej „Grafilex 99” ze znakiem
Drukarni Narodowej założonej w 1858 roku i rysunkiem przedstawiającym
dwóch drukarzy przy pracy. W górnej części rysunku widoczny herb Krakowa
i gryf, a w otwartym oknie wieża kościoła Mariackiego. Wykorzystano
rysunek z okładki książeczki autorstwa Karola Kiecia U schyłku trzeciego
stulecia Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego” Kraków 1969.
Wystawie towarzyszył bogato ilustrowany, osiemdziesięciostronicowy katalog oraz okolicznościowy datownik pocztowy stosowany w Urzędzie Pocztowym Kraków 1 w dniu 15.05.1999 roku, autorstwa Stefana Poprawy.
Walory prezentowane na wystawie był oczekiwane przez kolekcjonerów i stanowiły cenny materiał do zbioru tematycznego „druk, drukarstwo i drukarnie”.
Informacje o wystawie „Grafilex 99” w Krakowie opublikowano w czasopiśmie „Filatelista Małopolski” nr 2(35) z czerwca 1999 roku. Autorem obszernego artykułu był Lucjan Piekarz. Wystawę przygotowali, m.in. członkowie Klubu Cracoviana” w tym Władysław Andreasik, Leonard Liszka, Stanisław Wryk, Zbigniew Lech, Jerzy Gurbała.
Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć o jubileuszu 100-lecia założenia krakowskiej szkoły poligrafów i księgarzy, który obchodzono w 2008 roku (1908 – 2008). Z okazji jubileuszu Zespół Szkół Poligraficzno- Księgarskich w Krakowie im. Zenona Klemensiewicza, mieszczący się na Os. Tysiąclecia 38, wydał okolicznościową kartkę pokazaną na fot. 17.
Na rewersie kartki w miejscu przeznaczonym na znaczek pocztowy znalazł się graficzny symbol szkoły fot.18.
Niniejszy tekst ukazuje się na Klubowej Stronie Internetowej, 23 listopada 2023 roku, w dniu uroczystego spotkania, z okazji jubileuszu 115 rocznicy Poligrafika czyli Zespołu Szkół Poligraficzno-Medialnych im. Zenona Klemensiewicza w Krakowie.
Obchody 550- lecia druku w Polsce i w Krakowie, które przypadły w Roku Kopernikańskim nie były zbyt eksponowane, co nie znaczy, że przeszły bez echa. 30 maja w Muzeum Książąt Czartoryskich otwarto wystawę „Początki druku na ziemiach polskich. Pierwsi drukarze i ich książki”. Pokazano książki należące do kolekcji Biblioteki Książąt Czartoryskich wydane w latach 1475-1600 oraz dwie mapy z widokami Krakowa. Natomiast w Bibliotece Jagiellońskiej 12 października odbył się wernisaż wystawy „550 lat druku w Polsce”. Na wystawie pokazano pierwszy polski druk – kalendarz- przeznaczony na rok 1474, a także m. in. wszystkie egzemplarze dzieł Kaspra Straubego ze zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, mszały Jana Hallera, królewskie cimelium Anny Jagiellonki, inkunabuł w oprawie kopertowej. Wystawy posiadały bogato ilustrowane katalogi.
Jerzy Duda
Władysław Malec
Administrator Piotr