Krakowskie Copernicana (3).
Do najciekawszych, niezwykłych, a zarazem kontrowersyjnych walorów pocztowych ściśle związanych z obchodami rocznic Mikołaja Kopernika należą wydania zrealizowane przez pocztę w obozie jenieckim, w Obozie Jeńców Wojennych Oflag II C w Woldenbergu. Władze niemieckiej komendy obozu wydały w 1941 roku zezwolenie na piśmie, na wydawanie znaczków dla wewnętrznej poczty zorganizowanej przez oficerów, polskich jeńców wojennych. Dochód ze znaczków był przeznaczony na fundusz „Wdów i Sierot” (F.W.S.) po poległych żołnierzach w kampanii 1939 roku. Pomimo likwidacji tego funduszu w 1943 roku przez władze obozu, znaczki wydawano do 25 I 1945 roku.
W 1963 roku z inicjatywy Polskiego Związku Filatelistów Oddział w Krakowie ukazała się, po raz pierwszy w całości, seria sześciu katalogów znaków poczt polskich w niemieckich obozach jeńców w czasie II wojny światowej. W części II. znalazły się informacje i reprodukcje walorów Poczty Polskiej obozu II C Woldenberg opracowane przez Józefa Machowskiego przy współudziale Jana Ryblewskiego.
Od początku roku 1943 roku Komisja Pocztowa Oflagu II C rozważała możliwość uczczenia 400. rocznicy śmierci Mikołaja Kopernika, a także 400.rocznicy ukazania się jego dzieła „O obrotach ciał niebieskich”. Zwyczajem Komisji było ogłaszanie konkursu na znaczki i inne wydawnictwa. Zapewne i tym przypadku był konkurs, który wygrał Eugeniusz Pichell. Był on projektantem i wykonawcą trzech znaczków „Mikołaj Kopernik”, które także rytował w drewnie.
W dniu 10.5.1943 roku do obiegu w obozie jenieckim wprowadzono trzy znaczki pokazane na fot. 1 a,b.c. Znaczki były w obiegu do 31.12.1943 roku.
Fot. 1a Na znaczku o wymiarach 21x34 mm pokazany jest widok dziedzińca Collegium
Maius (dziedzińca Biblioteki Jagiellońskiej) z pomnikiem Mikołaja Kopernika. Na
znaczku podany jest nominał 5 fen. Po prawej skrót F.W.S (Fundusz Wdów i Sierot),
na dole napis „Poczta Ob.Of. II C”. Kolor znaczka czerwony, a druk na papierze
białym, cienki, szorstkim. Nakład wynosił 7680 sztuk. Na kolejnych znaczkach, w
prawym dolnym rogu widać inicjały projektanta i sztycharza EP.
Fot. 1b Na znaczku o tych samych wymiarach co 1a, przedstawiony jest widok pomnika
Mikołaja Kopernika znajdujący się w Warszawie. Pomnik pokazany jest na tle
gwiaździstego nieba z zaznaczonymi znakami zodiaku. Nominał 10 fen. Pozostałe
napisy jak na 1a. Znaczek wydrukowano w kolorze niebieskim w nakładzie 5590
sztuk.
Fot. 1c Na znaczku o wymiarach 21 x 21 mm znajduje się tytuł dzieła Mikołaja Kopernika
De revolutionibus orbium coelestium MDXLIII. Nominał znaczka 20 fen. napisany
Ukośnie. Tytuł dzieła jest otoczony napisem z góry „Poczta Ob.Of. II. C, a od
dołu „Ku czci Kopernika”. Znaczek wydany w kolorze oliwkowym na papierze
białym, szorstkim, cienkim. Nakład znaczka wynosi 4200 sztuk.
Znane są znaczki pochodzące z prób odbijane w różnych kolorach.
Dwa tygodnie po ukazaniu się znaczków z Mikołajem Kopernikiem, poczta obozowa wprowadziła do obiegu blok pamiątkowy w rocznicę jego śmierci to jest 24.5.1943 rok.
Blok o wymiarach 140 x 100 mm i cenie 1 mk wydrukowany na papierze zielonkawym w nakładzie 3147 sztuk przedstawiamy na fot. 2
W dolnej połowie bloku znajdują się odbitki trzech wcześniej wydanych znaczków o nominałach, kolejno od lewej strony, za 5 fen, 20 i 10 fen. w kolorach niebieskim, a za 20 fen. w kolorze szarobrunatnym. W górnej części znajduje się medalion z podobizną Kopernika. Z lewej strony medalionu jest data śmierci 24.V.1543, a z prawej data wydania bloku. Pod medalionem jest rysunek wstążki z napisem „Nicolaus Copernic Thorunensis”. Autorem projektu i kliszy był Eugeniusz Pichell.
Równocześnie z wprowadzeniem opisanego bloku, dla upamiętnienia rocznicy śmierci Kopernika, przygotowano kasownik składający się z dwóch elementów; globusa, z napisem w otoku, 400-lecie Kopernika i prostokątnej ramki o wymiarach 32x 20 mm z podziałem na trzy poziome części. W górnej jest napis „Woldenberg”,w środkowej części jest data „24 V 1943”, a w dolnej „OB.OF. II C”. Projektował Eugeniusz Pichell, a wykonał Bronisław Buczyński. Odbitka datownika jest na fot. 3.
Fot. 3 Odbitka kasownika okolicznościowego na wycinku ze znaczkiem jak na fot. 1c.
Na kolejnej fotografii (fot.4) przedstawiamy dwa przykłady wykorzystania znaczków z Kopernikiem na przesyłkach obozowych.
Fot. 4a,b Na fot. (a) wycinek z karty pocztowej z dwoma znaczkami przedstawiającymi
pomniki Mikołaja Kopernika na dziedzińcu Collegium Maius oraz w Warszawie
z odciskiem kasownika dwuobrączkowego z napisem na górze Woldenberg, a na
dole „Ob.-Of- II C” z data 14 IX 1943. Na fot. (b) Pocztówka o wymiarach
104 x 74 mm z ilustracją „Konkurs odbudowy wsi” adresowana do Ppor. Megiel
Stanisława, Barak 6 , ofrankowana znaczkiem obozowym z odciśniętym kasownikiem jak na fot. (a) z data 18 IX 43.
Kontrowersje wokół „znaczków obozowych” trwały wiele lat. Chodziło przede wszystkim o ustalenie charakteru poczt obozowych i wydawanych przez nie druków. Podnoszono w czasie dyskusji temat potrzeby łączności pocztowej na niewielkim terytorialnie obszarze jakim był obszar obozu. Takiej potrzeby, według niektórych nie było, a poczta służyła do wymiany grzeczności i korespondencji filatelistycznej. Uważano także, że celem wydawanych druków było pozyskanie środków na „Fundusz Wdów i Sierot”. Była jednak zgodność, że wydawnictwa poczt obozowych mają wartość historyczno-kulturalną.
W pierwszym wydaniu „Ilustrowanego katalogu znaczków polskich 1860-1961” przygotowanego przez Biuro Wydawniczo –Propagandowe „Ruch” w 1962 roku poczty obozowe nie zostały ujęte. Poczty te wraz z opisem i wydawnictwami znalazły się w monumentalnym opracowaniu „Polskie znaki pocztowe” w tomie IV wydanym pod redakcją Antoniego Łaszkiewicza i Zbigniewa Mikulskiego w 1966 roku.
Jerzy Duda
Administrator Piotr