O LAJKONIKU, ZWANYM KONIKIEM ZWIERZYNIECKIM
I ZAPOMNIANYM TOWARZYSTWIE.
/część 2/.
Koniec wieku XIX zaznaczył się w Krakowie powstawaniem różnego typu
towarzystw społecznych, kulturalnych i kolekcjonerskich, które obejmowały swoją
działalnością głównie obszar miasta i miały w tytułach nazwę Kraków. Tworzono także
towarzystwa, których działalność miała obejmować, z założenia znacznie większy obszar,
a za siedzibę zarządu wybierano miasto Kraków. Do towarzystw działających głównie
na obszarze miasta należały m.in. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków
Krakowa, powołane 21 listopada 1896 roku z inicjatywy Stanisława Krzyżanowskiego;
Towarzystwo Ochrony Piękności Krakowa i Okolicy, utworzone w roku z inicjatywy
Ferdynanda Wilkosza; Towarzystwo Rolnicze w Krakowie, założone w 1893 roku,
Towarzystwo Numizmatyczne w Krakowie, założone, jako pierwsze w Polsce, w 1888.
Do drugiej grupy towarzystw należały m.in. Towarzystwo Artystów Polskich
Sztuka” , założone w 1897 roku przez Józefa Chełmońskiego i Jana Stanisławskiego;
Towarzystwo Szkoły Ludowej, założone w 1891 roku z inicjatywy Adama Asnyka,
działające na terenie Galicji. Z ówczesnych danych wynikało, że w Galicji, w 1890 roku
73 % mieszkańców było analfabetami. Dlatego zadanie jakie postawili sobie twórcy
Towarzystwa, była walka z analfabetyzmem, poprzez rozwój szkół, czytelnictwa,
zakładanie bibliotek, wypożyczalni książek, pomoc w organizowaniu szkół zawodowych,
studium nauczycielskich oraz działalności kulturalnej w formie teatrów amatorskich,
kółek śpiewaczych i tp. Towarzystwo ma dość obszerną literaturę, a jego dzieje opisane są
w m.in. przez Annę Zwiercan-Witkowską w Towarzystwo Szkoły Ludowej 1891-1939 w
Biulety Biblioteki Jagiellońskiej 2003 r., a także Mariana Stępowskiego, Towarzystwo
Szkoły Ludowe: jak powstało, co zrobiło i do czego dąży (1891m-1911) w 20 tą rocznicę
powstania Towarzystwa , Kraków 1911.
Pomimo tego, że; Myśl szczytna do tej pracy wyszła z naszego grodu ukochanego-
Krakowa – jak napisano w „Kurierze Lwowskim „ z dnia 6 V 1892 roku, że inicjatorem
powołania Towarzystwa był Adam Asnyk, który w Krakowie mieszkał od 1870 roku
i tu zmarł, hasło „Towarzystwo Szkoły Ludowej” nie znalazło się w nowej Encyklopedii
Krakowa”.
Autorzy strony internetowej postanowili zaprezentować wybrane materiały
dotyczące TSL ze skromnej kolekcji, jednego z Członków Klubu, zwracając uwagę na
stronę ilustracyjną, dokumentacje pocztową oraz wydawnictwa.
Jednym z inicjatorów powołania Towarzystwa Szkoły Ludowej, a także pierwszym
jego prezesem był Adam Asnyk(1838-1897). Literat, poeta, dziennikarz i podróżnik,
mieszkający w Krakowie od 1870 roku, był w mieście osobą powszechnie znaną, Był
radnym miasta Krakowa, a także posłem na Sejm Krajowy z ramienia demokratów. Od
1882 roku współredagował dziennik „Reforma”, a od 1893 do 1889 roku pełnił funkcje
redaktora naczelnego dziennika „Nowa reforma”. Był ceniony za patriotyzm – w młodości
uczestniczył w pracy konspiracyjnej i walczył w powstaniu styczniowym- i za poglądy
polityczne. Po klęsce Powstania Styczniowego udał się na emigrację, skąd nie mógł wrócić
do Królestwa. Przeniósł się do Galicji często wracając myślami do rodzinnego miasta
Kalisza. Pogrzeb Adama Asnyka odbył się przy dźwiękach „Zygmunta” i zgromadził tłumy
Krakowian oraz dostojników państwowych, przedstawicieli różnych środowisk
politycznych. Został pochowany w Grobach Zasłużonych na Skałce. Imieniem jego
nazwano w 1912 roku ulicę w Krakowie, a w 1938 roku uhonorowano tablicą projektu
Karola Hukana (odtworzona po 1946 roku) umieszczoną na kamienicy przy ulicy
Łobzowskiej 7, stojącej na miejscu dworku w którym mieszkał. Poczta Polska emitowała
w 1997 roku, kartkę pocztową z nadrukowanym znaczkiem z podobizną Adama Asnyka
(Cp. 1152 ), zaprojektowaną przez M. Wasilewskiego, z okazji 100. rocznicy śmierci.
Ilustrację kartki stanowi fragment wiersza Adama Asnyka –Jednego serca! tak mało, tak
mało... oraz podpis autora.(il.1).
Wizerunek poety był wykorzystywany zarówno, w stemplach okolicznościowych
oraz na datownikach, jak i na kartkach beznominałowych (kartkach korespondencyjnych).
Inicjatorem działań wydawniczych był Zarząd Okręgu Kaliskiego Polskiego Związku
Filatelistów, o czym można dowiedzieć się z publikacji; Jerzy Bielawski, 40 lat Okręgu
Kaliskiego, Polskiego Związku Filatelistów, 1980-2020 .
Do atrakcyjnych walorów należy zaliczyć kopertę ilustrowaną wydaną z okazji
II Ogólnopolskiej Narady Przewodniczących Kół PZF, „Kalisz 1981” (il.2)
Ilustrację na kopercie stanowi portret Adama Asnyka w owalu i podpisem „Adam Asnyk
ur.11 IX 1838 r. w Kaliszu” . Znaczek pocztowy jest skasowany datownikiem ręcznym,
jednodniowym, stosowanym w Urzędzie Pocztowym Kalisz 1, w dniu 7.06.1981roku.
W datowniku jest wizerunek poety i wpis organizacyjny (kat. Myśl. Nr 81 076).
Ten sam datownik znajduje się na kopercie przesyłki listowej, prywatnej, krajowej,
poleconej, z erką w postaci naklejki numerowanej, wysłanej z Urzędu Pocztowego Kalisz 1,
w dniu 7.06.1981 roku do Poznania (il.3)
Na kolejnej ilustracji jest datownik stosowany w Urzędzie Pocztowym Kalisz 1,
w dniu 11.09.1988 roku z okazji 150 rocznicy urodzin Adama Asnyka (il.4),
Do najciekawszych walorów zaliczyć należy dwie kartki beznominałowe.
Pierwsza wydana z okazji 175 rocznicy urodzin poety i XVII Zjazdu Asnykowców , Kalisz
2013. Kartka z obiegu, z interesującym datownikiem okolicznościowym, stosowanym w
Urzędzie Pocztowym Kalisz 1, w dniu 11.09.2013 roku. W datowniku jest wizerunek
Adama Asnyk, a ilustrację na kartce stanowi reprodukcja obrazu Jacka Malczewskiego
„Dzieje piosenki” z portretem Adama Asnyka” . Kartkę projektował Jan Pałczyński.(il.5).
Druga kartka, z obiegu pocztowego, wydana z okazji Kaliskiego Roku Adama Asnyka i 18.
Zjazdu Asnykowców, zaprojektowana przez Tomasza Lewandowskiego, wydana została
przez Pocztę Polską S.A., Poznań, w nakładzie 500 egzemplarzy. W części ilustracyjnej
znalazł się portret poety oraz cytat z wiersza „Rodzinnemu miastu” . Znaczek pocztowy
jest skasowany datownikiem okolicznościowym ze zmienną datą, stosowanym w Urzędzie
Pocztowym Kalisz 1 od 7.09.-31.12 2018 roku z tekstem – 180 rocznica urodzin kaliskiego
poety (il.6).
Najważniejszym dokumentem Towarzystwa Szkoły Ludowej był Statut uchwalany na Walnym Zgromadzeniu Towarzystwa. Zawierał podstawowe informacje na temat celów, majątku Towarzystwa, praw i obowiązków członków, organizowania Kół miejscowych, zadań Zarządu Głównego, Rady Nadzorczej, Walnego Zgromadzenia i Sądu Rozjemczego. Posiadamy Statut Towarzystwa Szkoły Ludowej w formie piętnastostronicowego druku o wymiarach 95 x 180 mm wydanego w 1904 roku czcionkami drukarni Literackiej pod zarządem L.K. Górskiego ( druk w stanie rozłożonym na il.7).
Członkowie Towarzystwa od 1900 roku otrzymywali legitymacje imienne,
z informacją o wysokości płaconej składki członkowskiej. Druk legitymacji pokazany jest na il.8.
Na czwartej stronie Statutu (zob. il.1), widoczny jest rysunek, który stał się symbolem TSL i był propagowany w formie kartek, widokówek i pocztówek, jako alegoria Towarzystwa. Przedstawia postać kobiety trzymającej, na wyciągniętej ręce, palący się kaganek, tulącej dwójkę dzieci. Dziewczynka z otwartą książką leżącą na kolanach kobiety przytula się do kobiety. Chłopiec stojący po drugiej stronie, objęty ramieniem przez kobietę, wpatruje się w kaganek. Obok dziewczynki jest stolik, a na nim książki oraz globus. Od kaganka bije światło jak od słońca z widocznymi promieniami. Pod rysunkiem czarno białym jest podpis: Niechaj żywi nie tracą nadziei i przed narodem niosą oświaty kaganiec. Jest to cytat z wiersza Juliusza Słowackiego „ Testament mój” napisanego w Paryżu na przełomie lat 1839/1840. Autorem wzoru „Allegoryi” był Piotr Stachiewicz (1858-1938). Rysunek wydawany był na widokówkach czarno-białych i w kolorze w różnych drukarniach jak np. „Zakład art. reprodukcji W. Krzeptowski – Kraków” jako np. „Pamiątka dwudziestolecia” (il. 9).
Pocztówki wydawano także w kolorze, jako oficjalne wydawnictwa Zarządu Głównego Towarzystwa Szkoły Ludowej, służące do korespondencji (il.10 a,b)
Kartki pocztowe miały dodatkowy napis pod obrazkiem „Towarzystwo Szkoły Ludowej” ,
a na rewersie reklamę w ramkach „ Popierajcie działalność oświatową Towarzystwa Szkoły Ludowej, Kupujcie wydawnictwa TSL, Kraków, ul. św. Anny 1” (il.11).
Do najciekawszych zastosowań druku alegorii należy zaliczyć traktowanie ich jako ekslibrisów (znaku książki) wklejanych w książkach należących do bibliotek prowadzonych przez Koła TSL. Trzy przykłady prezentujemy na il. 12,13 i 14.
Kartki pocztowe z alegorią TSL, pojawiły się także po 1945 roku. Przykładem jest kartka potraktowana jako imieninowa, wysłana z Urzędu Pocztowego Gdynia 2,dnia 24.06.1957 roku do Krakowa (il. 15 a, b).
W początkach XX wieku powstał również hymn TSL-u.
Tekst napisał Kazimierz Meyerchold, a muzykę skomponowł Józef Al. Gałuszka. W celu rozpowszechnienia hymnu wydano pocztówkę, na awersie której znajduje się, tekst hymnu i propozycja jego wykorzystania, a na rewersie, zapis nutowy (il. 16a,b).
W celu pozyskiwania funduszy, Zarząd Główny Towarzystwa Szkoły Ludowej, rozpoczął na przełomie XIX i XX wieku, wydawanie pocztówek o różnorodnej tematyce, na różnych materiałach i różnej jakości. Były to pocztówki wykonane np. na szarej tekturze z wizerunkami sławnych pisarzy. Na ilustracji 17 przykład takiej kartki, z portretem Mikołaja Reja w obramowaniu roślinnym z elementami heraldycznymi, postaciami i ptakami.
Drobnym drukiem podany autor K. Masztkowski (?). Całość uzupełniona w dolnej części tekstem „Wydawnictwo Zarządu Głównego Tow. Szkoły Ludowej w Krakowie”.
Kolejnym przykładem jest pocztówka wykonana z szarego kartonu, która na rewersie posiada charakterystyczny znak Towarzystwa, z rysunkiem Orła w kartuszu, z obramowaniem roślinnym (il. 18 a, b)
Poza napisem Towarzystwo Szkoły Ludowej jest także informacja o celu zbierania środków „Na dochód związków okręgowych TSL” Pocztówka z obiegu, wysłana
z Urzędu Pocztowego Lemberg (Lwów), w dniu 14 VII 1907 roku, do Kałuszu.
O innych ciekawych wydawnictwach i słynnych projektantach pocztówek, nalepek, etykiet i innych varia napiszemy w kolejnej części.
Jerzy Duda
Administrator Piotr